W sytuacji, gdy w związku z uchwaleniem planu miejscowego, bądź jego zmianą korzystanie z nieruchomości lub jej części w dotychczasowy sposób lub zgodny z dotychczasowym przeznaczeniem jest niemożliwe lub istotnie ograniczone, wówczas właściciel lub użytkownik wieczysty nieruchomości może zażądać od gminy odszkodowania za poniesioną rzeczywistą szkodę albo wykupienia nieruchomości lub jej części. Należy jednak zwrócić uwagę, na fakt, iż realizacja pierwszego z wymienionych roszczeń tj. odszkodowania za poniesioną rzeczywistą szkodę może nastąpić w drodze zaoferowania przez gminę właścicielowi albo użytkownikowi wieczystemu nieruchomości zamiennej. Wówczas z dniem zawarcia umowy zamiany roszczenia wygasają.
Z kolei w przypadku, gdy w związku z uchwaleniem planu miejscowego albo jego zmianą wartość nieruchomości uległa obniżeniu, a właściciel lub użytkownik wieczysty zbywa tę nieruchomość i nie skorzystał z roszczenia odszkodowawczego lub nie zażądał od gminy wykupienia nieruchomości lub jej części to może on zażądać od gminy odszkodowania równego obniżeniu wartości nieruchomości. Jednakże w tej sytuacji – w razie stwierdzenia nieważności uchwały rady gminy w sprawie planu miejscowego lub w części lub w całości gmina może zażądać od aktualnego właściciela albo użytkownika wieczystego nieruchomości zwrotu kwoty stanowiącej równowartość wypłaconego odszkodowania. Wysokość odszkodowania z tytuły obniżenia wartości nieruchomości oraz wysokość opłaty z tytuły wzrostu nieruchomości ustalona zostaje na dzień jej sprzedaży. Obniżenie oraz wzrost wartości nieruchomości stanowią różnicę między wartością nieruchomości określoną przy uwzględnieniu przeznaczenia terenu obowiązującego po uchwaleniu lub zmianie planu miejscowego a jej wartością, określoną przy uwzględnieniu przeznaczenia terenu, obowiązującego przed zmianą tego planu, lub faktycznego sposobu wykorzystywania nieruchomości przed jego uchwaleniem.
W analogicznej sytuacji – różniącej się jednak tym, że wartość nieruchomości wzrosła, a właściciel lub użytkownik wieczysty zbywa tę nieruchomości, to wójt, burmistrz albo prezydent miasta pobiera jednorazową opłatę ustaloną w tym planie – określoną w stosunku procentowym do wzrostu wartości nieruchomości. Opłata ta jest dochodem własnym gminy i nie może być ona wyższa niż 30% wzrostu wartości nieruchomości. Wójt, burmistrz albo prezydent miasta ustala tą opłatę w drodze decyzji, bezzwłocznie po otrzymaniu wypisu z aktu notarialnego dokumentującego zbycie nieruchomości. Właściciel albo użytkownik wieczysty nieruchomości, której wartość wzrosła w związku z uchwaleniem lub zmianą planu miejscowego, przed jej zbyciem może zażądać od wójta, burmistrza albo prezydenta miasta ustalenia, w drodze decyzji, wysokości tej opłaty. Jednakże w razie stwierdzenia nieważności uchwały rady gminy w sprawie planu miejscowego, w części lub w całości, odszkodowanie albo jednorazowa opłata podlegają zwrotowi odpowiednio na rzecz gminy lub na rzecz aktualnego właściciela albo użytkownika wieczystego nieruchomości.
Roszczenia odszkodowawczego z tytuły obniżenia wartości nieruchomości w terminie 5 lat od dnia, w którym plan miejscowy albo jego miana stały się obowiązujące. Termin ten obowiązuje również odpowiednio dla opłat z tytułu wzrostu wartości nieruchomości. Notariusz ma 7 dni od dnia sporządzenia umowy, której przedmiotem jest zbycie nieruchomości – w formie aktu notarialnego – na przesłanie wójtowi, burmistrzowi albo prezydentowi miasta wypis z tego aktu. Wykonanie obowiązku wynikającego z roszczeń odszkodowawczych za poniesioną szkodę, roszczeń odszkodowawczych równych obniżeniu wartości nieruchomości bądź żądania od gminy wykupienia nieruchomości lub jej części powinno nastąpić w terminie 6 miesięcy od dnia złożenia wniosku chyba, że strony postanowią inaczej. W przypadku opóźnienia w wypłacie odszkodowania lub w wykupie nieruchomości właścicielowi albo użytkownikowi wieczystemu nieruchomości przysługują odsetki ustawowe.
