Dla przypomnienia, zgodnie z wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia 24 października 2007 r. (syg. akt SK 7/06), od 6 maja 2009 r. w polskim systemie prawnym nie funkcjonuje już stanowisko asystenta sądowego w sądach powszechnych i wojskowych. Trybunał orzekł, że przepis pozwalający Ministrowi Sprawiedliwości powierzanie czynności sędziowskich asesorom utracił moc 6 maja 2009 r. z racji jego sprzeczności z art. 45 ust. 1 Konstytucji RP (każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd).
Do 5 maja 2009 r. Minister Sprawiedliwości mianował na asesora sądowego osobę, która po odbyciu 3 letniej aplikacji sądowej zdała egzamin sędziowski lub spełniła inne wymagane w ustawie warunki. Mianowanie następowało na czas nieokreślony. Asesor mógł zostać zwolniony za wypowiedzeniem wyłącznie za zgodą kolegium właściwego sądu okręgowego. Po 3 latach wykonywania pracy na stanowisku asesora, mógł on ubiegać się na nominację na sędziego sądu rejonowego. Istniała także możliwość powierzenia asesorowi pełnienie obowiązków sędziego na maksymalny okres 4 lat. W takim przypadku asesorowie byli niezwiśli, podlegali tylko Konstytucji RP oraz ustawom. Wszystkie uprawnienia i obowiązki asesora były identyczne jak u zwykłych sędziów. Jedyną różnicą było to, że asesor mógł zostać usunięty ze swojego stanowiska, przy czym niezbędnym do tego było wydanie decyzji przez Ministra Sprawiedliwości i uzyskanie zgody większości sędziów wchodzących w skład kolegium danego sądu okręgowego.
Praktyka pokazuje jednak, że stanowisko asesora sądowego jest potrzebne w polskich sądach. Mając na względzie postulaty środowiska prawniczego, a także doświadczenie z brakiem asesorów Krajowa Rada Sądownictwa zamierza przywrócić do życia tę instytucję – jednak na nieco innych zasadach, niż obowiązywały uprzednio. Takie stanowisko poparło ostatnio samo Ministerstwo Sprawiedliwości, być może na skutek zwiększającej się liczby postulatów w sprawie przywrócenia asesorów sądowych. Zaznaczmy, że projekt właściwej ustawy trafił do rąk Prezydenta RP, który może nadać mu dalszy bieg, a w ostateczności przywrócić zapomnianych już nieco asesorów.
Jeśli proponowane zmiany wejdą w życie, asesorzy będą powoływani i odwoływania przez Prezydenta RP na wniosek KRS (w poprzednim modelu dokonywał tego Minister Sprawiedliwości). Asesorzy będą jednak podlegać pewnym ograniczeniom – zakres ich kompetencji objęty jest uprawnieniami sędziów sądów rejonowych. Dodatkowo nie będą mogli orzekać o tymczasowym aresztowaniu w postępowaniu przygotowawczym, a także orzekać w postępowaniu upadłościowym i w sprawach nieletnich. Podstawową różnicą pomiędzy asesorami, a sędziami ma być także czasowy charakter planowanej instytucji.
Powrót asesorów jest uzasadniany potrzebą zdobywania doświadczenia zawodowego przez przyszłych sędziów. Wg obecnych zasad po odbyciu aplikacji ogólnej, a następnie sądowej dana osoba może pełnić już funkcje sędziego. Wielu praktyków uważa, że taki model kształcenia nie jest odpowiedni, bowiem brakuje w nim rzeczywistego kontaktu ze sprawami sądowymi i ich rozstrzyganiem. Asesorzy byli pomostem, który łączył aplikanta sądowego z zawodem sędziego i pozwalał na lepsze wykonywanie zawodu w przyszłości.
Wg założeń asesor będzie poddawany obowiązkowej ocenie kwalifikacyjnej po upływie 2 letniego okresu samodzielnego orzekania, a swoją kandydaturę na stanowisko sędziego będzie mógł zgłosić już po upływie 2,5 roku orzekania. Oczywiście będą istnieć obwarowania wiekowe – asesor, który chce zostać sędzią musi mieć skończone 30 lat. Pojawiają się także głosy, że omawiana instytucja będzie obejmowana przez daną osobę na okres maksymalnie 5 lat. Powołanie na sędziego będzie mogło nastąpić wyłącznie w ramach sądu rejonowego lub wojewódzkiego sądu administracyjnego. Wynagrodzenie, które otrzyma nie będzie większe, niż wynagrodzenie sędziego, ale też nie niższa od pensji referendarza.
