Przedawnienie roszczeń jest regulowane odmiennie dla różnych dziedzin prawa, np. odmiennie przedawnienie uregulowane jest w prawie cywilnym, prawie podatkowym, prawie pracy. Podstawą jednak instytucji przedawnienia roszczeń jest prawo cywilne. Przedawnieniu podlegają tylko i wyłącznie roszczenia majątkowe, to znaczy takie, w które w pierwszej kolejności prowadzą do powiększenia lub utrzymania dotychczasowego stanu majątkowego osoby uprawnionej. Wyjątkowo nie przedawnia się roszczenie windykacyjne dotyczące nieruchomości.
Terminy przedawnienia
Kodeks cywilny przewiduje cztery podstawowe terminy przedawnienia:
-
ogólny – 10 lat;
-
dla roszczeń związanych z prowadzeniem działalnosci gospodarczej – 3 lata;
-
dla roszczeń o świadczenie okresowe(np. czynsz najmu) – 3 lata;
-
dla wszystkich roszczeń stwierdzonych prawomocnym orzeczeniem sądu lub innego organu powołanego do rozpoznawania spraw danego rodzaju albo orzeczeniem sądu polubownego, ugodą zawartą przed sądem albo przed sądem polubownym, poza roszczeniami okresowymi należnymi w przyszłości – 10 lat.
Dalsze księgi kodeksu, a także inne ustawy przewidują liczne odstępstwa od przedstawionych zasad. Oto najważniejsze z nich:
-
dla roszczeń z tytułu czynów niedozwolonych – 10 lat od daty popełnienia czynu, lecz nie później niż trzy lata od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się o szkodzie i osobie obowiązanej do jej naprawienia;
-
dla roszczeń z tytułu czynów niedozwolonych będących przestępstwami – 10 lat od daty popełnienia czynu;
-
dla roszczeń przedsiębiorcy z tytułu dokonanej sprzedaży – 2 lata;
-
dla roszczeń z tytułu umowy przewozu – 1 rok.
Ponadto orzecznictwo sądowe wypracowało dodatkowe szczególne reguły przedawnienia roszczeń ubocznych powiązanych z innym roszczeniem. Taki charakter mają odsetki za opóźnienie, które przedawniaja się w terminie przewidzianym dla świadczeń okresowych, jednak najpóźniej z chwilą przedawnienia roszczenia o kwotę główną.
Bieg przedawnienia
W przypadku roszczeń z określonym terminem płatności bieg przedawnienia rozpoczyna się z chwilą nadejścia tego terminu. W jego braku, gdy płatność zależy od określonej czynności wierzyciela np. od wypowiedzenia pożyczki bezterminowej, bieg przedawnienia rozpoczyna się przy fikcyjnym założeniu, że wierzyciel dokonał tej czynności najwcześniej jak tylko mógł. Szczegółowe regulacje prawne mogą ustanawiać odmienne zasady ustalania daty rozpoczęcia biegu przedawnienia. Tak jest w przypadku roszczeń deliktowych, gdzie datą początkową jest dzień popełnienia czynu niedozwolonego.
Zarówno przed jak i po rozpoczęciu biegu przedawnienia mogą pojawić się sytuacje, które obiektywnie uniemożliwiają wierzycielowi wykonywanie swych uprawnień w stosunku do dłużnika. Przeszkody te mogą utrzymywać się przez dowolnie długi okres. By zapobiec oczywistemu pokrzywdzeniu wierzyciela, którego roszczenie mogłoby się przedawnić zanim uzyskałby faktyczną możliwość jego dochodzenia, ustawa w niektórych przypadkach zatrzymuje bieg przedawnienia lub uniemożlwia jego rozpoczęcie. Bieg przedawnienia nie rozpoczyna się, a rozpoczęty ulega zawieszeniu:
-
co do roszczeń, które przysługują dzieciom przeciwko rodzicom – przez czas trwania władzy rodzicielskiej;
-
co do roszczeń, które przysługują osobom nie mającym pełnej zdolności do czynności prawnych przeciwko osobom sprawującym opiekę lub kuratelę – przez czas sprawowania przez te osoby opieki lub kurateli;
-
co do roszczeń, które przysługują jednemu z małżonków przeciwko drugiemu – przez czas trwania małżeństwa;
-
co do wszelkich roszczeń, gdy z powodu siły wyższej uprawniony nie może ich dochodzić przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznawania spraw danego rodzaju – przez czas trwania przeszkody;
-
co do roszczeń z tytułu umowy przewozu – przez czas trwania próby pozasądowego rozwiązania sporu lecz nie dłużej niż 3 miesiące od daty wezwania do zapłaty lub złożenia reklamacji.
Po ustaniu przeszkody przedawnienie biegnie dalej z uwzględnieniem okresu pomiędzy rozpoczęciem biegu, a powstaniem przeszkody.
Przerwanie biegu przedawnienia
Dotychczasowy okres niezakończonego przedawnienia może być zniweczony na dwa sposoby:
-
przez każdą czynność przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznawania spraw lub egzekwowania roszczeń danego rodzaju albo przed sądem polubownym, przedsięwziętą bezpośrednio w celu dochodzenia lub ustalenia albo zaspokojenia lub zabezpieczenia roszczenia. W praktyce najczęściej bieg przedawnienia przerywają następujące działania wierzyciela:
-
wniesienie pozwu;
-
złożenie wniosku o zawezwanie do próby ugodowej przed sądem;
-
złożenie wniosku do komornika o wszczęcie egzekucji. przez wszczęcie mediacji;
-
-
przez uznanie roszczenia przez osobę, przeciwko której przysługuje.
Wyróżnia się dwie postaci uznania prowadzącego do przerwania biegu przedawnienia:
-
uznanie właściwe będące stanowczym oświadczeniem dłużnika o tym, że dług istnieje w określonej wysokości,
-
uznanie niewłaściwe będące oświadczeniem dłużnika, które nie wprost lecz pośrednio wskazuje na istnienie długu np. prośba o rozłożenie na raty, o przedłużenie terminu spłaty.
Przez czas trwania postępowania przed odpowiednim organem lub mediatorem bieg przedawnienia jest zatrzymany. Skuteczne przerwanie terminu przedawnienia powoduje, że jego bieg rozpoczyna się na nowo, a dotychczasowy okres traktuje się jak niebyły. Ten skutek odróżnia przerwanie biegu przedawnienia od jego zawieszenia.
Wyjątkowe okoliczności leżące po stronie wierzyciela niekiedy uzasadniają odstępstwo od ogólnych reguł określających termin przedawnienia danego rodzaju. Najczęściej chodzi tu o wzmocnienie jego ochrony w postaci wydłużenia terminu z uwagi na brak po jego stronie pełnej zdolności do czynności prawnych lub wystąpienie podstaw do ubezwłasnowolnienia. Bieg przedawnienia nie może się wówczas zakończyć wcześniej niż przed upływem dwóch lat od daty ustanowienia dla tej osoby przedstawiciela ustawowego lub ustania przyczyny jego ustanowienia(np. wskutek uzyskania pełnoletności, bądź ustąpienia zaburzeń psychicznych).
,br/> Zakończenie biegu przedawnienia
Zakończenie biegu terminu przedawnienia skutkuje osłabieniem uprawnienia bezczynnego wierzyciela. Wprawdzie może on nadal dochodzić swego roszczenia przed sądem, lecz dłużnik do czasu prawomocnego wyroku może osłonić się zarzutem przedawnienia, który jeśli okaże się zasadny, będzie prowadził do przegrania sprawy przez wierzyciela. W szczególnych przypadkach, sąd może uznać zarzut dłużnika za bezskuteczny, jeżeli oceni go jako nadużycie prawa podmiotowego.
Jeżeli dłużnik spełni dobrowolnie świadczenie, to mimo przedawnienia roszczenia nie może domagać się jego zwrotu, gdyż jest to świadczenie należne. Niepodniesienie zarzutu przedawnienia w toku sprawy sądowej powoduje, że z chwilą prawomocnego orzeczenia zasądzającego wierzytelność dotychczasowe przedawnienie uznaje się za niebyłe. Bieg przedawnienia rozpoczyna się wówczas na nowo i jest obliczany wedle zasad dla roszczeń stwierdzonych prawomocnym orzeczeniem sądu.
Po zakończeniu biegu przedawnienia roszczenia dłużnik może zrzec się prawa do skorzystania z tego zarzutu. Wówczas powstaje sytuacja, jak gdyby roszczenie się nie przedawniło. Przedawnienie się roszczenia nie stoi na przeszkodzie nałożeniu w postępowaniu karnym na sprawcę przestępstwa środka karnego w postaci obowiązku naprawienia szkody wyrządzonej pokrzywdzonemu.
