Umowa na zastępstwo jest podtypem umowy na czas określony. Zgodnie z art. 25 § 1 zd. 2 Kodeksu pracy (k.p.) jeżeli zachodzi konieczność zastępstwa pracownika w czasie jego usprawiedliwionej nieobecności w pracy, pracodawca może w tym celu zatrudnić innego pracownika na podstawie umowy o pracę na czas określony, obejmujący czas tej nieobecności. Umowa taka odznacza się jednak szeregiem odmienności w porównaniu z umowami na czas określony, które przede wszystkim dotyczą uzasadnienia dla ich stosowania (usprawiedliwiona nieobecność w pracy innego pracownika), czasu ich trwania (czas tej nieobecności) oraz wcześniejszego wypowiedzenia (trzydniowy okres wypowiedzenia – art. 331 k.p.). Jak wynika z art. 177 § 1 k.p., pracodawca nie może wypowiedzieć ani rozwiązać umowy o pracę w okresie ciąży, a także w okresie urlopu macierzyńskiego pracownicy, chyba że zachodzą przyczyny uzasadniające rozwiązanie umowy bez wypowiedzenia z jej winy i reprezentująca pracownicę zakładowa organizacja związkowa wyraziła zgodę na rozwiązanie umowy. W świetle § 3 tego przepisu umowa o pracę zawarta na czas określony lub na czas wykonania określonej pracy albo na okres próbny przekraczający jeden miesiąc, która uległaby rozwiązaniu po upływie trzeciego miesiąca ciąży, ulega przedłużeniu do dnia porodu. Jednakże ochrona pracownic w ciąży zatrudnionych na podstawie umów terminowych wyłączona została w przypadku umowy o pracę na czas określony zawartej w celu zastępstwa pracownika w czasie jego usprawiedliwionej nieobecności (art. 177 § 31 k.p.). Pracownicy przysługuje urlop macierzyński w wymiarze przewidzianym w przepisach Kodeksu pracy. Nie więcej niż 6 tygodni urlopu macierzyńskiego może przypadać przed przewidywaną datą porodu (art. 180 § 3 k.p.). Natomiast po porodzie przysługuje urlop macierzyński niewykorzystany przed porodem aż do wyczerpania okresu ustalonego w oparciu o przepisy Kodeksu pracy (art. 180 § 4 k.p.).
Pracownik zatrudniony na podstawie umowy na zastępstwo jest przez pracodawcę zgłaszany do obowiązkowych ubezpieczeń społecznych i ubezpieczenia zdrowotnego. Pracownicy zatrudnionej na umowę o pracę na czas usprawiedliwionej nieobecności innego pracownika przysługuje prawo do urlopu macierzyńskiego (oraz zasiłku macierzyńskiego), ale wyłącznie w przypadku urodzenia dziecka w trakcie trwania tej umowy. Ponieważ w przypadku tego rodzaju umów nie ulegają one automatycznemu przedłużeniu do dnia porodu (jak np. umowa na czas określony), nawet jeśli umowa taka uległaby rozwiązaniu po upływie trzeciego miesiąca ciąży, to urlop macierzyński przysługujący pracownicy w ciąży zostanie przerwany wraz z rozwiązaniem się umowy na zastępstwo, tj. z upływem czasu, na jaki została zawarta (zakończeniem się okresu usprawiedliwionej nieobecności zastępowanego pracownika, w szczególności jego powrotem do pracy).
Jeśli chodzi o zasiłek macierzyński, to przysługuje on ubezpieczonej, która w okresie ubezpieczenia chorobowego albo w okresie urlopu wychowawczego urodziła dziecko (art. 29 ust. 1 pkt. 1 ustawy z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa, Dz. U. Nr 60, poz. 636 z późń. zm.). Zasiłek macierzyński przysługuje przez okres ustalony przepisami Kodeksu pracy jako okres urlopu macierzyńskiego, okres dodatkowego urlopu macierzyńskiego, okres urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego, okres dodatkowego urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego oraz okres urlopu rodzicielskiego (art. 29 ust. 5 ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa). Zatem będzie on przysługiwał nadal w okresie po rozwiązaniu umowy na czas zastępstwa i tym samym przerwaniu urlopu macierzyńskiego.
Inaczej przedstawiają się uprawnienia pracownicy w ciąży w sytuacji urodzenia dziecka po zakończeniu umowy o pracę na zastępstwo. Zgodnie z art. 180 k.p. nie będzie przysługiwać jej wówczas urlop macierzyński, ponieważ w dniu porodu nie będzie posiadała już statusu pracownicy. Podobnie nie ma już podstawy do przydzielenia zasiłku macierzyńskiego. Rozwiązaniem jest oczywiście zawarcie umowy o pracę uprawniającej do pobierania zasiłku. Należy tutaj pamiętać, że – jak orzekł Sąd Najwyższy – Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych w wyroku z dnia 17 kwietnia 2007 r. (I UK 324/06) – pracownica podejmująca zatrudnienie nie ma obowiązku ujawniania faktu pozostawania w ciąży, jeżeli praca, jaką zamierza podjąć, nie jest niedozwolona z uwagi na ochronę macierzyństwa. Również zgłoszenie własnej działalności gospodarczej nawet na dwa miesiące przed porodem będzie skutkowało uprawnieniem do pobierania zasiłku macierzyńskiego. Jak wynika z art. 13 pkt 4 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (tj. Dz.U. z 2007 r. Nr 11, poz. 74 z późn.zm.) obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu, rentowym, chorobowemu i wypadkowemu podlegają osoby fizyczne prowadzące pozarolniczą działalność – od dnia rozpoczęcia wykonywania działalności do dnia zaprzestania wykonywania tej działalności, z wyłączeniem okresu, na który wykonywanie działalności zostało zawieszone na podstawie przepisów o swobodzie działalności gospodarczej. Nabycie prawa do zasiłku macierzyńskiego nie jest uzależnione od przebycia w ubezpieczeniu w sposób nieprzerwany tzw. okresu wyczekiwania (tak Sąd Najwyższy – Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych w wyroku z dnia 23 kwietnia 2014 r., I UK 400/13)
Natomiast w przypadku pozostawania bez pracy jedynym uprawnieniem pozostaje zasiłek dla bezrobotnych po dokonaniu rejestracji w urzędzie pracy. Zgodnie z art. 73 ust. 3 ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz. U. z 2004 r. Nr.99, poz.1001 z późn. zm.) w razie urodzenia dziecka przez kobietę pobierającą zasiłek dla bezrobotnych lub w ciągu miesiąca po jego zakończeniu, okres ten ulega przedłużeniu o czas, przez który przysługiwałby jej, zgodnie z odrębnymi przepisami, zasiłek macierzyński.
Podstawa prawna:
[art. 25 § 1 zd. 2, art. 331, art. 177 § 1, art. 180 k.p.]
[art. 4 ust. 1 pkt 2, art. 29 ust. 1 pkt 1 i ust. 5 ustawy z 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa]
[art. 13 pkt 4 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych]
[art. 73 ust. 3 ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy]
