Zgodnie z treścią art. 569 Kodeksu postępowania cywilnego, właściwy wyłącznie jest sąd opiekuńczy miejsca zamieszkania osoby, której postępowanie ma dotyczyć, a w braku miejsca zamieszkania – sąd opiekuńczy miejsca jej pobytu. Jeżeli brak i tej podstawy – właściwy jest sąd rejonowy dla m.st. Warszawy. W wypadkach nagłych sąd opiekuńczy wydaje z urzędu wszelkie potrzebne zarządzenia nawet w stosunku do osób, które nie podlegają jego właściwości miejscowej, zawiadamiając o tym sąd opiekuńczy miejscowo właściwy.
Wyłączna właściwość sądów opiekuńczych powoduje, że uczestnicy spraw opiekuńczych nie mogą samodzielnie ustalać sądu, do którego wnoszą inicjujące postępowanie pisma procesowe. Są bezwzględnie związani właściwością wyznaczoną przez ustawodawcę.
Jak zostało wskazane – miejsce zamieszkania odgrywa znaczącą rolę przy ustalaniu właściwego sądu w interesującej nas sprawie. Miejsce zamieszkania odpowiednich osób określa się w myśl przepisów art. 26 i 27 Kodeksu cywilnego. Zgodnie z ich regulacją, miejscem zamieszkania dziecka pozostającego pod władzą rodzicielską jest miejsce zamieszkania rodziców albo tego z rodziców, któremu wyłącznie przysługuje władza rodzicielska lub któremu zostało powierzone wykonywanie władzy rodzicielskiej. Jeżeli władza rodzicielska przysługuje na równi obojgu rodzicom mającym osobne miejsce zamieszkania, miejsce zamieszkania dziecka jest u tego z rodziców, u którego dziecko stale przebywa. Jeżeli dziecko nie przebywa stale u żadnego z rodziców, jego miejsce zamieszkania określa sąd opiekuńczy. Miejscem zamieszkania osoby pozostającej pod opieką jest miejsce zamieszkania opiekuna. Warto w tym miejscu przytoczyć wyrok NSA w Warszawie z dnia 3 czerwca 2008 r. (sygn. akt II OSK 597/07), zgodnie z którym miejscem zamieszkania małoletniego dziecka, za którego obowiązek meldunkowy wykonują rodzice, jest miejsce zamieszkania rodziców albo tego z rodziców, któremu wyłącznie przysługuje władza rodzicielska lub któremu zostało powierzone wykonywanie władzy rodzicielskiej. Wykonanie obowiązku meldunkowego służy wyłącznie celom ewidencji ludności, nie rodzi żadnych praw do lokalu i ma na celu stwierdzenie faktu rzeczywistego pobytu osoby pod wskazanym adresem. Dlatego w sytuacji, gdy dziecko mieszka pod konkretnym adresem ustalonym według wskazanych wyżej zasad, powinno być tam też zameldowane. Do zameldowania nie jest więc potrzebna zgoda obojga rodziców, gdyż fakt meldunku stwierdza tylko miejsce zamieszkania dziecka, na które to miejsce rodzice mają bezpośredni wpływ. Dla przykładu – zameldowanie małoletniej wnuczki u dziadków na pobyt stały, dotyczące miejsca pobytu w znaczeniu faktycznym, nie narusza art. 26 KC i nie powoduje zmiany prawnego miejsca zamieszkania dziecka, którym w dalszym ciągu jest miejscowość, w której zamieszkują rodzice dziecka, nie zaś konkretne mieszkanie. Takie sytuacje nie będą miały zatem żadnego wpływu na właściwość sądów opiekuńczych.
