Spis treści
Definicja prawa odstąpienia
Rozważania wypada otworzyć zdefiniowaniem prawa odstąpienia. Ustawodawca zawarł w Kodeksie cywilnym regulację, za pomocą której można owy termin objaśnić. W myśl owej kodeksowej regulacji, w umowie można zastrzec, że jednej lub obu stronom przysługiwać będzie – w ciągu oznaczonego terminu – prawo odstąpienia od umowy (innymi słowy, prawo „zerwania” umowy czy unicestwienia dalszego jej bytu). Prawo to strona wykonuje przez złożenie oświadczenia drugiej stronie. Ważne jest to, że strona może odstąpić od umowy „w ciągu oznaczonego terminu”. Warto zauważyć przy tym, iż odstąpienie skutkuje powstaniem pewnego rodzaju niepewności drugiej strony umowy co do dalszego trwania stosunku prawnego, dlatego też należało omawiane prawo ograniczyć w czasie. Owy czas, w zasadzie, oznaczają strony umowy.
Skutki prawne oświadczenia o odstąpieniu od umowy
W razie wykonania prawa odstąpienia, czyli złożenia stosownego oświadczenia w tej mierze, umowa uważana jest za niezawartą. To, co strony już świadczyły, ulega zwrotowi w stanie niezmienionym. Każda ze stron ma zatem obowiązek zwrotu drugiej stronie wszystkiego, co już otrzymała w ramach wykonania umowy. Może być to zaliczka na poczet wykonania jakiejś usługi czy dokumenty stanowiące własność drugiej strony (np. projekt wykonania dzieła), jak też wszelkie inne przedmioty. Strona może oddać daną rzecz drugiej stronie w stanie zmienionym (w porównaniu do stanu początkowego), jeżeli zmiana ta była konieczna w granicach zwykłego zarządu. Aby zobrazować termin „zmiana konieczna w ramach zwykłego zarządu”, można wskazać, że zmianą tą (w skrócie) jest taka modyfikacja rzeczy, która ma miejsce w związku z normalnym jej używaniem i koniecznością jej utrzymania w stanie nadającym się do użytku, a jednocześnie niemającą bezpośrednio na celu powiększenia wartości (ulepszenia) i niepowodującą pogorszenia stanu tej rzeczy.
Odstępne, czyli świadczenie nierozerwalnie związane z odstąpieniem
Prawo odstąpienia to zastrzeżenie umowne, które może być połączone z dodatkowym elementem, zwanym odstępnym. Odstępne to także dodatkowe zastrzeżenie umowne. Jego swoistość polega jednak na tym, że nie może istnieć bez zastrzeżenia prawa odstąpienia. Jeżeli zostało zastrzeżone w umowie, że jednej lub obu stronom wolno od umowy odstąpić za zapłatą oznaczonej sumy (odstępne), oświadczenie o odstąpieniu jest skuteczne tylko wtedy, gdy zostało złożone jednocześnie z zapłatą odstępnego. Zobowiązanym do zapłaty odstępnego jest zatem ten, kto korzysta z prawa odstąpienia (ten, kto odstępuje od umowy). Brzmienie kodeksu wskazuje, że odstępnym może być tylko suma pieniężna (nie rzeczy).
Odstąpienie odstąpieniu nierówne
Należy odróżnić „klasyczne” odstąpienie, o którym mowa w ramach niniejszego artykułu (zob. art. 395 k.c.) oraz odstąpienie, o którym ustawodawca stanowi choćby w ramach art. 493 i art. 495 k.c. Zaprezentowane rozważania dotyczą zastrzeżenia umownego, które nadaje stronie możliwość „odejścia” od umowy zawsze, gdy strona ta tego potrzebuje. Wystarczy tylko stosowne oświadczenie woli, złożone w umówionym terminie (powód odstąpienia nie jest istotny). Odstąpienie, o którym mowa w ramach przepisów o umowach wzajemnych (zob. powołane wyżej przepisy) jest nieco inne. Wskazuje ono konieczność wystąpienia szczególnej przesłanki, jaką jest niemożliwość świadczenia przez drugą stronę umowy. Nie można wówczas, bez powodu, odstąpić od umowy, gdyż odstąpienie jest uzależnione od wystąpienia specjalnych okoliczności. Prawo odstąpienia prawodawca reguluje w wielu innych przypadkach, jak choćby przy umowie o dzieło, gdzie zamawiający może odstąpić od umowy wówczas, gdy – w trakcie wykonywania umowy – zaszła konieczność znacznego podwyższenia wynagrodzenia kosztorysowego. W tym ostatnim przypadku inne są też konsekwencje odstąpienia z uwagi na to, że po stronie zamawiającego aktualizuje się obowiązek zapłaty części wynagrodzenia. Co więcej, omawiane odstąpienie nie wymaga zastrzeżenia w umowie o dzieło, gdyż wynika z samej ustawy.
Podstawa prawna
Art. 395, art. 396, art. 487, art. 488, art. 492, art. 493, art. 494, art. 495, art. 496, art. 631 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (tekst jedn. Dz. U. z 2014 r., poz. 121).
