Katalog dóbr osobistych człowieka
Kodeks cywilny definiuje dobra osobiste człowieka poprzez ich wyliczenie. Ustawodawca posłużył się sformułowaniem „w szczególności”, co uzasadnia trafność stwierdzenia, że wskazany w art. 23 k.c. katalog dóbr osobistych nie ma charakteru taksatywnego (zamkniętego). Wśród dóbr osobistych człowieka wyróżnić należy przede wszystkim te, które zostały ujęte w treści przepisu, a więc: zdrowie, wolność, cześć, swobodę sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnicę korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukową, artystyczną, wynalazczą i racjonalizatorską. Omawiane dobra pozostają pod ochroną prawa cywilnego niezależnie od ochrony przewidzianej w innych przepisach.
Ochrona dóbr osobistych
Ten, czyje dobro osobiste zostaje zagrożone cudzym działaniem, może żądać zaniechania tego działania, chyba że nie jest ono bezprawne. W razie dokonanego naruszenia może on także żądać, ażeby osoba, która dopuściła się naruszenia, dopełniła czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków, w szczególności złożyła oświadczenie o odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie. Na zasadach przewidzianych w Kodeksie cywilnym poszkodowany może również żądać zadośćuczynienia pieniężnego lub zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny (por. art. 24 § 1 k.c.). Jeżeli wskutek naruszenia dobra osobistego została wyrządzona szkoda majątkowa, można tez żądać jej naprawienia na zasadach ogólnych (art. 24 § 2 k.c.).
Szerokie spektrum informacji na temat dóbr osobistych wypływa z szeregu judykatów, o czym dalej.
W myśl art. 24 k.c. ochrona przysługuje jedynie przed bezprawnym naruszeniem lub zagrożeniem naruszenia dobra osobistego. W przypadku stwierdzenia takiego naruszenia pokrzywdzonemu przysługuje prawo żądania zadośćuczynienia w oparciu o art. 448 k.c. Bezspornymi przesłankami odpowiedzialności na tej podstawie są: naruszenie dobra osobistego, powodujące szkodę niemajątkową, i związek przyczynowy między tym naruszeniem a szkodą niemajątkową, która spowodowana jest naruszeniem (por. uzasadnienie wyroku Sądu Apelacyjnego w Lublinie z 4 lutego 2014 r., sygn. akt: I ACa 679/13).
Szczególna sytuacja osoby pozbawionej wolności
Sąd Najwyższy wyraził pogląd, zgodnie z którym prawo człowieka do poszanowania godności obejmuje również sferę związaną z pozbawieniem wolności. Według sądu prawo człowieka do poszanowania godności wyrażającej się w poczuciu własnej wartości i oczekiwaniu szacunku ze strony innych ludzi dotyczy wszelkich aspektów życia osobistego człowieka i obejmuje także taką jego sferę, która jest związana z pozbawieniem wolności (por. uzasadnienie uchwały składu siedmiu sędziów SN z 18 października 2011 r., sygn. akt: III CZP 25/11).
O odpowiedzialności zakładu karnego można mówić w przypadku, gdy działalność tego zakładu nie jest zgodna np. z przepisami Ustawy z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu i zwalczaniu chorób zakaźnych u ludzi czy z Ustawą z dnia 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane, a stan sanitarno-higieniczny w celach jest określany jako bardzo zły (podobnie: uzasadnienie wyroku Sądu Apelacyjnego w Lublinie z 4 lutego 2014 r., sygn. akt: I ACa 679/13; w wyroku tym omawiano też znaczenie winy zakładu karnego w przypadku powstania złych warunków sanitarno-higienicznych).
Odbywanie kary pozbawienia wolności powinno się odbywać w godnych warunkach. W jednym ze swych wyroków Sąd Najwyższy wskazał, że otwartą listę chronionych prawnie dóbr osobistych należy uzupełnić o uprawnienie do godnych warunków odbywania kary w zakładach karnych. Wskazane godne warunki obejmują również zapewnienie prywatności i intymności, m.in. związanych z potrzebami fizjologicznymi (zob. uzasadnienie wyroku SN z 5 lipca 2012 r., sygn. akt: IV CSK 603/11).
Element winy sprawcy
Do przyjęcia zasadności roszczenia o ochronę dóbr osobistych nie jest konieczne wykazanie winy sprawcy, gdyż podstawą tej odpowiedzialności jest tylko bezprawne, a nie również zawinione działanie sprawcy naruszenia dobra osobistego (por. uzasadnienie wyroku Sądu Apelacyjnego w Lublinie z 4 lutego 2014 r., sygn. akt: I ACa 679/13).
Należy jednak wskazać, ze wina jako przesłanka odpowiedzialności według art. 448 k.c. należy do elementów spornych. Sąd Najwyższy podniósł w tej kwestii, że zastosowanie art. 448 k.c. może mieć miejsce wyłącznie w przypadku zawinionego naruszenia dóbr osobistych. Sąd podkreślił, że gdyby ustawodawca chciał, aby przesłanką roszczeń z art. 448 k.c. była wyłącznie bezprawność naruszenia dobra osobistego, to umieściłby ten przepis w części ogólnej prawa cywilnego (por. uzasadnienie wyroku SN z 19 stycznia 2007 r., sygn. akt: III CSK 358/06).
Wysokość zadośćuczynienia
W myśl art. 448 k.c. w razie naruszenia dobra osobistego sąd może przyznać temu, czyje dobro osobiste zostało naruszone, odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę lub na jego żądanie zasądzić odpowiednią sumę pieniężną na wskazany przez niego cel społeczny, niezależnie od innych środków potrzebnych do usunięcia skutków naruszenia.
Ustawodawca posłużył się w ramach powyższego przepisu sformułowaniem „odpowiednia suma tytułem zadośćuczynienia”. Oznacza to, że chodzi o wyrażoną w pieniądzu wartość, która powinna korespondować z doznaną przez pokrzywdzonego krzywdą. Sąd winien przy tym miarkować wysokość zadośćuczynienia, gdyż w jego gestii leży ostateczne wskazanie wysokości zadośćuczynienia pieniężnego, które powinno także przedstawiać poziom odpowiadający realiom rzeczywistości.
Podstawa prawna
Art. 23, art. 24, art. 448 Ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (tekst jednolity: Dz.U. z 2014 r., poz. 121).
Orzecznictwo
Uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 18 października 2011 r., sygn. akt: III CZP 25/11.
Wyrok Sądu Najwyższego z 5 lipca 2012 r., sygn. akt: IV CSK 603/11.
Wyrok Sądu Najwyższego z 19 stycznia 2007 r., sygn. akt: III CSK 358/06.
Wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z 4 lutego 2014 r., sygn. akt: I ACa 679/13.
