Oględziny jako instytucja prawa procesowego jest kojarzona z reguły tylko z postępowaniem karnym – dzięki niej możliwe jest zabezpieczenie śladów kryminalnych oraz zebranie potrzebnego materiału dowodowego, potwierdzającego bądź obalającego winę podejrzanego czy oskarżonego o dokonanie czynu zabronionego. Kodeks postępowania cywilnego także korzysta z tego typu rozwiązań, oczywiście w nieco innym charakterze.
W praktyce wizja lokalna, bo tak zwykło określać się oględziny, polega na bezpośrednim zbadaniu przez organ sądowy właściwości osób, miejsca lub rzeczy (z wyjątkiem dokumentów – ich badanie podlega innym zasadom). Jak stanowi art. 292 KPC, sąd może zarządzić oględziny bez udziału lub z udziałem biegłych, a stosownie do okoliczności – również w połączeniu z przesłuchaniem świadków. Przeprowadzenie dowodu z oględzin, bez udziału sądu, nie może być zlecone przez sąd biegłemu. Stanowiłoby to naruszenie przepisów postępowania dotyczących zasad przeprowadzenia tego dowodu, co w konkretnych okolicznościach, mogłyby nawet prowadzić do nieważności postępowania.
W postanowieniu dowodowym zarządzającym przeprowadzenie oględzin sąd określa, czy mają one być dokonane z udziałem biegłego oraz połączone z przeprowadzeniem innych dowodów. O miejscu i terminie oględzin zawiadamia się oczywiście strony, w razie potrzeby także i inne osoby. Z przebiegu oględzin sporządza się protokół – powinien on zawierać opis przedmiotu oględzin, złożone w związku z nim wyjaśnienia stron, a w miarę potrzeby również plan lub szkic sytuacyjny oraz przebieg czynności dodatkowych.
O ile oględziny dotyczą osób i miejsc, a także przedmiotów znajdujących się w posiadaniu stron toczącego się postępowania, o tyle dokonanie tej czynności procesowej nie powinno stanowić większego problemu. Kłopot pojawia się, gdy przedmiot oględzin należy do osoby trzeciej – ustawodawca znalazł jednak na to rozwiązanie. Jeżeli przedmiot oględzin jest w posiadaniu osoby trzeciej, a oględziny mają być dokonane w miejscu, gdzie przedmiot znajduje się, osoba ta powinna być wezwana na termin oględzin i obowiązana jest ułatwić dostęp do przedmiotu. Osoba trzecia w ciągu dni trzech od doręczenia jej wezwania może z ważnych przyczyn żądać od sądu wzywającego zaniechania oględzin. Pamiętajmy, że przed rozpoznaniem żądania osoby trzeciej sąd nie przystąpi do oględzin. Warto zaznaczyć też, że sprawianie przez osobę trzecią jakichkolwiek kłopotów w przeprowadzeniu zaplanowanych oględzin, może narazić ją na grzywnę – można wymierzać ją nawet kilkukrotnie.
Zgodnie z art. 297 i 298 KPC, osoba trzecia wezwana na termin oględzin ma prawo żądać zwrotu wydatków koniecznych, związanych ze stawiennictwem do sądu, oraz wynagrodzenia za utratę zarobku na równi ze świadkiem, a ponadto zwrotu wydatków połączonych z dostarczeniem przedmiotu oględzin. Oględziny osoby mogą odbyć się tylko za jej zgodą. Badania diagnostyczne ubezpieczonego przeprowadzane przez biegłego lekarza w celu wydania opinii lekarskiej o stanie jego zdrowia i zdolności do pracy nie stanowią oględzin osoby w rozumieniu art. 298 KPC, co oznacza, że nie muszą być przeprowadzane przed sądem orzekającym lub przed sędzią wyznaczonym.
