Uzasadnienie orzeczenia, jako intelektualne i prawne podłoże decyzji sądowej, istnieje już w chwili jej podejmowania, a następnie – przez wygłoszenie i spisanie – podlega ujawnieniu i formalnoprawnej materializacji, stając się w ten sposób samoistnym aktem jurysdykcyjnym (por. postanowienie SN z 22.05.2013 r. sygn. akt III CSK 293/12).
Uzasadnienie wyroków z urzędu jest sporządzane w przypadku:
- wyroku sądu wojskowego,
- wyroku sądu drugiej instancji,
- uzasadnienia zdania odrębnego tzw. votum separatum (ale złożonego przez sędziego, wymóg ten nie dotyczy to ławników),
- orzeczenia Sądu Najwyższego.
W pozostałych wypadkach uzasadnienie wyroku jest sporządzane wyłącznie na wniosek uprawnionej osoby. Zgodnie z przepisami Kodeksu postępowania cywilnego, uzasadnienie wyroku sporządza się na żądanie strony, zgłoszone w terminie tygodniowym od dnia ogłoszenia sentencji wyroku, a w wypadku, o którym mowa w art. 327 § 2 (strona nieobecna przy ogłoszeniu wyroku z powodu pozbawienia wolności) – od dnia doręczenia sentencji wyroku. Żądanie spóźnione sąd odrzuci na posiedzeniu niejawnym. Sąd sporządza uzasadnienie wyroku również wówczas, gdy wyrok został zaskarżony w ustawowym terminie oraz gdy wniesiono skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia. Uzasadnienie wyroku powinno zawierać wskazanie podstawy faktycznej rozstrzygnięcia, a mianowicie: ustalenie faktów, które sąd uznał za udowodnione, dowodów, na których się oparł, i przyczyn, dla których innym dowodom odmówił wiarygodności i mocy dowodowej, oraz wyjaśnienie podstawy prawnej wyroku z przytoczeniem przepisów prawa. Warto zaznaczyć, że uzasadnienie powinno być syntezą pełną ale jednocześnie zwięzłą tj. nie należy przeciążać jej argumentacją. Siła przekonująca uzasadnienia nie zależy bowiem od liczby argumentów, ale od ich celności, trafności.
Uzasadnienie wyroku jest nam potrzebne do jednej kluczowej rzeczy – wniesienia odwołania do sądu II instancji. Bez argumentacji sądu, co do wydania określonego orzeczenia trudno jest sporządzić prawidłową apelację, nie mówiąc już o spełnieniu samych przesłanek ustawowych, do wniesienia takiego pisma. Innymi słowy, bez uzasadnienia wyroku nie uda nam się skutecznie odwołać od zapadłego w sprawie rozstrzygnięcia – a jeśli tego nie dokonamy, wyrok sądu I instancji stanie się prawomocny.
Uzasadnienie wyroku sporządza się w terminie dwutygodniowym od dnia złożenia wniosku o sporządzenie uzasadnienia, a gdy wniosek taki nie był zgłoszony – od dnia zaskarżenia wyroku lub wniesienia skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia. W sprawie zawiłej, w razie niemożności sporządzenia uzasadnienia w terminie, prezes sądu może przedłużyć ten termin na czas oznaczony, nie dłuższy niż trzydzieści dni.
Na zakończenie warto przytoczyć wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 28 kwietnia 2005 r. (sygn. akt OSK 1468/04), zgodnie z którym prawidłowo sporządzone uzasadnienie wyroku powinno być, jak garnitur uszyty na miarę, a nie jak garnitur pierwszy lepszy zdjęty w sklepie z wieszaka, który może kupić każdy klient i będzie jakoś pasował.
