Postępowanie mandatowe
Należy wskazać, że postępowanie mandatowe jest jednym z trzech – obok przyspieszonego i nakazowego – postępowań szczególnych, jakie zostały przewidziane w kodeksie postępowania w sprawach o wykroczenia. Przedmiotowo obejmuje sprawy prowadzone o wykroczenia, które zagrożone są karą grzywny. Jak podkreślił Rzecznik Praw Obywatelskich prawomocność mandatu karnego rodzi szereg konsekwencji nie tylko na płaszczyźnie prawnokarnej, ale i rzutuje również na sytuację prawną jednostki w kontekście m.in. reżimu odpowiedzialności cywilnoprawnej.
Mandat karny rozstrzyga o odpowiedzialności sprawcy czynu, zatem nie można prowadzić kolejnego postępowania o to samo wykroczenie dla tej samej osoby, ponieważ postępowanie co do tego samego jej czynu już zostało prawomocnie zakończone. Ponadto, przyjęty mandat karny podlega wykonaniu wpływając na sytuację majątkową sprawcy wykroczenia, który uzyskuje w ten sposób status osoby ukaranej. Uprawomocnienie się mandatu karnego wpływa również na prawo cywilne w postaci odpowiedzialności odszkodowawczej osoby ubezpieczonej i podmiotu prowadzącego działalność ubezpieczeniową. W praktyce mandat karny stanowi podstawę wypłaty sumy odszkodowania pokrzywdzonemu, który odniósł szkodę np. wskutek kolizji drogowej spowodowanej przez osobę ubezpieczoną.
Jak zauważył Rzecznik Praw Obywatelskich, w aktualnym stanie prawnym wyłączną podstawą prawną wzruszenia prawomocnego mandatu karnego jest art. 101 § 1 zd. 1 kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia. W myśl tego przepisu, prawomocny mandat karny podlega uchyleniu w przypadku, gdy grzywnę nałożono za czyn niebędący czynem zabronionym jako wykroczenie. Uchylenie następuje na wniosek ukaranego złożony w zawitym terminie 7 dni od daty uprawomocnienia się mandatu lub z urzędu. W sprawie wniosku orzeka sąd.
W opinii Rzecznika Praw Obywatelskich mandat karny pełni w postępowaniu wykroczeniowym funkcję surogatu rozstrzygnięcia sądowego, którego wydanie zostaje powierzone organom ścigania. Istota rozstrzygnięcia jest jednak identyczna, ponieważ stanowi on decyzję przesądzającą o sprawstwie czynu, winie oraz prawnokarnych konsekwencjach określonego zachowania się. Z tych względów mandat karny, pomimo, że nie stanowi rozstrzygnięcia sądowego ani decyzji administracyjnej jest rozstrzygnięciem w innej sprawie w rozumieniu art. 190 ust. 4 konstytucji. Tak więc dla zrealizowania dyspozycji tego przepisu ustawy zasadniczej konieczne jest – zdaniem rzecznika – stworzenie i utrzymywanie w obrocie prawnym podstawy umożliwiającej wzruszenie prawomocnego mandatu karnego. Funkcją art. 190 ust. 4 konstytucji, jak zauważył RPO, jest bowiem stworzenie prawa podmiotowego do rozpatrzenia sprawy w nowym stanie prawnym ukształtowanym w następstwie takiego orzeczenia TK, pomimo wydania już w tejże sprawie rozstrzygnięcia. Brak na poziomie ustawowym odpowiedniej regulacji stanowiącej – w odniesieniu do możliwości wzruszenia prawomocnego mandatu karnego – formę realizacji zobowiązania zawartego w art. 190 ust. 4 konstytucji stanowi, w ocenie wnioskodawcy, pominięcie prawodawcze.
Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 101 § 1 zdanie pierwsze ustawy z dnia 24 sierpnia 2001 r. Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia w zakresie, w jakim pozbawia ukaranego prawa do uchylenia prawomocnego mandatu wydanego na podstawie aktu normatywnego, o którego niezgodności z konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub ustawą orzekł Trybunał Konstytucyjny, jest niezgodny z art. 190 ust. 4 konstytucji. Oznacza to, że pozbawienie ukaranego prawa do uchylenia prawomocnego mandatu wydanego na podstawie aktu normatywnego, o którego niezgodności z konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub ustawą orzekł Trybunał Konstytucyjny, jest niezgodne z konstytucją.
Trybunał stwierdził, że prawomocny mandat karny jest „innym rozstrzygnięciem” w rozumieniu art. 190 ust. 4 konstytucji. Przemawiały za tym ustalenia dokonane m. in. w wyroku TK o sygn. SK 38/03 i odnoszące się do istoty, specyfiki oraz konstytucyjnej kwalifikacji postępowania mandatowego. Ponadto, Trybunał Konstytucyjny uznał, że ani zakwestionowany przepis, ani żaden inny przepis kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia nie dawały podstaw do uchylenia prawomocnego mandatu karnego z tej przyczyny, że został on wydany na podstawie normy uznanej następnie za hierarchicznie niezgodną z normą wyższego rzędu. Ustawodawca nie przewidział mechanizmu uchylenia prawomocnego mandatu karnego w oparciu o przesłankę, o której mowa w art. 190 ust. 4 konstytucji. Dodatkowo, należy zwrócić uwagę na to, że specyfika postępowania mandatowego oraz zasady nabycia przez mandat karny cechy prawomocności powodowały, że ukaranemu nie mogły przysługiwać środki odwoławcze takie jak apelacja i zażalenie. W orzecznictwie sądowym trafnie zaś podkreśla się, że uchylenie prawomocnego mandatu nie jest możliwie w trybie nadzoru nad postępowaniem mandatowym. TK zauważył także, że problem konstytucyjny nie został rozwiązany mocą ustawy z dnia 27 września 2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw.
Podstawa prawna:
wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 15 lipca 2014 r., sygn. akt K 23/13
art. 101 ustawy z dnia 24 sierpnia 2001 r. – Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (Dz. U. z 2013 r. poz. 395)
