Spis treści
Usiłowanie w świetle Kodeksu karnego
Jedną z naczelnych instytucji prawa karnego, opisaną w art. 13 Kodeksu karnego, jest usiłowanie. Z przepisu tego wynika, że za usiłowanie odpowiada ten, kto w zamiarze popełnienia czynu zabronionego swoim zachowaniem bezpośrednio zmierza do jego dokonania, które jednak nie następuje (§ 1). Usiłowanie zachodzi także wtedy, gdy sprawca nie uświadamia sobie, że dokonanie jest niemożliwe ze względu na brak przedmiotu nadającego się do popełnienia na nim czynu zabronionego lub ze względu na użycie środka nie nadającego się do popełnienia czynu zabronionego (§ 2).
Karalność usiłowania reguluje art. 14 KK. Sąd wymierza karę za usiłowanie w granicach zagrożenia przewidzianego dla danego przestępstwa. Jednakże w wypadku określonym w art. 13 § 2 sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia. Na wymiar karny bądź jej złagodzenie wpływ mają również czynny żal i odstąpienie. W świetle art. 15 KK nie podlega karze za usiłowanie, kto dobrowolnie odstąpił od dokonania lub zapobiegł skutkowi stanowiącemu znamię czynu zabronionego. Sąd może także zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary w stosunku do sprawcy, który dobrowolnie starał się zapobiec skutkowi stanowiącemu znamię czynu zabronionego.
Bezpośrednie zmierzanie do dokonania czynu zabronionego
Za usiłowanie odpowiada ten, kto w zamiarze popełnienia czynu zabronionego swoim zachowaniem bezpośrednio zmierza do jego dokonania, które jednak nie następuje. W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjęto, że określenie „bezpośrednio zmierza” do dokonania czynu zabronionego (art. 13 § 1 KK) oznacza całość zachowań wiodących wprost do wypełnienia jego znamion, stwarzających realne zagrożenie dla chronionego dobra prawnego, a nie wyłącznie ostatnie z tych zachowań, poprzedzające realizację czynności sprawczej czynu zabronionego (zob. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 23 maja 2007 r., V KK 265/06, OSNKW 2007, z. 7 – 8, poz. 58).
Z kolei w wyroku z dnia 4 września 2007 r., w sprawie II KK 322/06 (OSNwSK 2007, nr 1, poz. 1964), Sąd Najwyższy stwierdził, że określenie „bezpośrednio zmierza” do dokonania czynu zabronionego (art. 13 § 1 KK) oznacza całość zachowań wiodących wprost do wypełnienia jego znamion, stwarzających realne zagrożenie dla chronionego dobra prawnego, a nie wyłącznie ostatnie z tych zachowań, poprzedzające realizację czynności sprawczej czynu zabronionego. Zachowanie bezpośrednio zmierza do dokonania wtedy, gdy zagrożenie dla dobra prawnego, będącego znamieniem czynu zabronionego objętego zamiarem sprawcy, przekształca się z zagrożenia abstrakcyjnego w zagrożenia realne (…). Dążenie sprawcy do dokonania czynu zabronionego, kontynuowane już po zakończeniu przygotowania, rozpoczyna fazę usiłowania, które nie może być utożsamiane wyłącznie z ostatnim aktem zachowania poprzedzającego dokonanie. Usiłowanie bowiem, w określonych warunkach, może przybrać postać oddalonych w czasie od dokonania, ale zmierzających do niego bezpośrednio, ciągu różnych zachowań”.
Czym jest usiłowanie nieudolne?
Usiłowanie zachodzi także wtedy, gdy sprawca nie uświadamia sobie, że dokonanie jest niemożliwe ze względu na brak przedmiotu nadającego się do popełnienia na nim czynu zabronionego lub ze względu na użycie środka nie nadającego się do popełnienia czynu zabronionego (art.13 § 2 KK).
W orzecznictwie Sądu Najwyższego i sądów powszechnych pojawiły się dwa nurty interpretacji pojęcia „brak przedmiotu nadającego się do popełnienia czynu zabronionego”, zawartego w art. 13 § 2 KK. Według koncepcji subiektywistycznej usiłowanie nieudolne zachodzi w razie braku przedmiotu, na który ukierunkowany był zamiar sprawcy (np. uchwała 3 sędziów SN z dnia 20 listopada 2000 r., I KZP 36/00 – OSNKW 2001, z. 1-2, poz. 1, glosa aprobująca A. Wąska do tej uchwały – OSP 2001, z. 4, poz. 53). Zaś wedle koncepcji obiektywistycznej usiłowanie nieudolne ma miejsce wówczas, gdy brak jest jakiegokolwiek desygnatu przedmiotu czynności wykonawczej (np. uchwała 7 sędziów SN z dnia 19 stycznia 2017 r., I KZP 16/16 – OSNKW 2017, z. 3, poz. 12 i przywołane tam glosy krytyczne do uchwały z dnia 20 listopada 2002 r.).
Usiłowanie jako forma popełnienia podżegania
Zgodnie z Kodeksem karnym odpowiada za podżeganie ten, kto chcąc, aby inna osoba dokonała czynu zabronionego, nakłania ją do tego. Nie ma przy tym przeszkód, by podżegania popełnić w formie usiłowania. Jak wskazuje SN, podżeganie może być popełnione w formie usiłowania, i to zarówno wtedy, gdy usiłujący bezskutecznie nakłania do czynu zabronionego o znamionach określonych w przepisach części szczególnej Kodeksu karnego, jak i wtedy, gdy bezskutecznie nakłania do czynu zabronionego o znamionach podżegania. Bezpośrednie zmierzanie do dokonania, jako znamię usiłowania popełnienia czynu zabronionego, odnosi się bowiem do działania samego sprawcy i jego zachowania również wtedy, gdy uzyskanie zamierzonego skutku uzależnione jest od postępowania jeszcze innych osób (zob. postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Karna z dnia 19 sierpnia 2020 r., IV KK 312/19).
Czynny żal
Kodeks karny stanowi, że nie podlega karze za usiłowanie, kto dobrowolnie odstąpił od dokonania lub zapobiegł skutkowi stanowiącemu znamię czynu zabronionego. Sąd może ponadto zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary w stosunku do sprawcy, który dobrowolnie starał się zapobiec skutkowi stanowiącemu znamię czynu zabronionego.
Warunkiem czynnego żalu jest dobrowolne odstąpienie od kontynuowania zamachu. Za dobrowolne odstąpienie nie można uznać sytuacji, w której sprawca w realizacji swojego zamiaru napotyka na tyle istotne przeszkody, że jeśli je uwzględnić łącznie, czynią one dokonanie przestępstwa właściwie niemożliwym. Nie sposób przyjąć, że dobrowolność odstąpienia ma miejsce w tych wszystkich przypadkach, gdy kontynuowanie zamachu jest możliwe przy zaangażowaniu dodatkowych sił, środków i przy utrzymaniu determinacji w przełamywaniu piętrzących się przeszkód (zob. postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Karna z dnia 21 maja 2020 r., V KK 94/20).
