Spis treści
Niestety mama skarżyła się, że znęcał się fizycznie i moralnie nad nią w ten sposób, że będąc pod wpływem alkoholu i środków odurzających wszczynał awantury domowe, w trakcie których popychał ją, wyzywał wyzwiskami, nie dawał jej w nocy spać, niszczył sprzęty gospodarstwa domowego. Dlatego też mama sporządziła notarialny testament, w którym do całego spadku powołała tylko mnie i jednocześnie wydziedziczyła w nim mojego brata, tłumacząc że od dwudziestu lat jest on uzależniony od narkotyków i alkoholu, przez cały ten okres znęca się nad nią oraz znęcał się także nad ojcem do czasu jego śmierci w ten sposób, że wracając do domu, w którym zamieszkiwał razem z nimi, nietrzeźwy z powodu narkotyków lub alkoholu, używał w stosunku do nich słów wulgarnych, obelżywych, popychał ich, przewracał i bił swojego ojca. Postępując tak, życie ich zmienił w koszmar i męczarnię. Ponadto nie odwiedził ojca podczas jego choroby i pobytu w szpitalu, a po jego śmierci nie zmienił postępowania. Innego testamentu mama nie sporządziła. Mój brat twierdzi jednak, że podczas odwiedzin tuż przed śmiercią matka przebaczyła mu na łożu śmierci. Twierdzi, że świadkiem tego była jego konkubina i sąsiadka mamy, która tego dnia opiekowała się mamą, gdyż ja musiałam służbowo wyjechać. Teraz mój brat domaga się ode mnie pieniędzy, twierdząc, że to wydziedziczenie w testamencie jest już nieważne. Czy faktycznie może on domagać się ode mnie zachowku?
Wydziedziczenie pozbawia prawa do zachowku
Spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (wydziedziczenie), jeżeli uprawniony do zachowku:
- wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
- dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
- uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Przyczyna wydziedziczenia uprawnionego do zachowku powinna wynikać z treści testamentu. Tym samym skuteczność wydziedziczenia wymaga, zgodnie z treścią art. 1008 i 1009 KC, zarówno wskazania przez spadkodawcę w testamencie przyczyny wydziedziczenia, należącej do jednej z przyczyn zawartych w zamkniętym katalogu z art. 1008 KC, jak i rzeczywistego istnienia wskazanych przez spadkodawcę okoliczności. Należy przy tym podkreślić, że podstawą do ustalenia przyczyny wydziedziczenia może być tylko treść testamentu, w którym spadkodawca ma obowiązek określić powody swojego rozporządzenia pozbawiającego wydziedziczonego zarówno prawa do spadku, jak i prawa do zachowku (zob. wyrok SA w Warszawie z dnia 13 listopada 2013 r., sygn. akt VI ACa 578/13).
Rozwiązanie problemu
Kodeks cywilny wprowadza również instytucję przebaczenia. Zgodnie z normą art. 1010 § 1 i 2 KC spadkodawca nie może wydziedziczyć uprawnionego do zachowku, jeżeli mu przebaczył. W sytuacji gdy w chwili przebaczenia spadkodawca nie miał zdolności do czynności prawnych, przebaczenie jest skuteczne, gdy nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem.
We wskazanym stanie faktycznym przyczyna pozbawienia prawa do zachowku mieści się w katalogu podstaw wydziedziczenia określonych w art. 1008 KC. Matka wskazała w testamencie, że jej syn znęcał się fizycznie i moralnie nad nią, będąc pod wpływem alkoholu i środków odurzających wszczynał awantury domowe, w trakcie których popychał ją, wyzywał słowami obelżywymi, zakłócał wypoczynek nocny, niszczył sprzęty gospodarstwa domowego.
Problematyczny może być fakt przebaczenia dokonany na łożu śmierci w sytuacji, gdy nie sporządzono nowego testamentu. Problem skuteczności przebaczenia jest sporny, jeśli chodzi o przebaczenie mające miejsce już po sporządzeniu testamentu zawierającego wydziedziczenie. W literaturze i doktrynie przyjmuje się, że przebaczenie po sporządzeniu testamentu jest możliwe tylko przez sporządzenie nowego testamentu (M. Pazdan, K. Pietrzykowski, Komentarz, t. II, s. 1194; J. Kremis, B. Burian, E. Gniewek, Komentarz, s. 1631). Z kolei w orzecznictwie można spotkać stanowisko, w świetle którego gdy spadkodawca przebaczył spadkobiercy po wydziedziczeniu go w testamencie, wydziedziczenie to jest bezskuteczne bez względu na formę, w jakiej przebaczenie nastąpiło (zob. uchwałą Sądu Najwyższego z dnia 14 czerwca 1971 r., sygn. akt III CZP 24/71 – silnie krytykowana przez przedstawicieli doktryny). W piśmiennictwie przyjmuje się też często, że jeśli dochodzi do przebaczenia po wydziedziczeniu, to spadkodawca powinien odwołać testament, bądź sporządzić nowy. Niezależnie od powyższych ustaleń należy stwierdzić, że nie można jednak wykluczyć i takiej sytuacji, że spadkodawca po wydziedziczeniu przebaczy spadkobiercy, lecz mimo tego, że nie sporządzi nowego testamentu, przebaczenie to zniweczy skutki wydziedziczenia, lecz jedynie wtedy, gdy dokonując przebaczenia, wyrazi przy tym swoją wolę w zakresie rozporządzenia majątkiem na wypadek śmierci (przywrócenia wydziedziczonemu prawa do zachowku). Przebaczenie na łożu śmierci jest aktem uczuciowym, nierzadko wynika z potrzeby pozostania w zgodzie z wyznawaną wiarą (np. katolicką), i jeśli następuje bez jakiegokolwiek nawiązania do wcześniejszego wydziedziczenia (czy też jego skutków w sferze majątkowej), nie jest wystarczające dla wywołania skutków prawnych w postaci uprawnienia do zachowku (zob. wyrok SA w Katowicach z dnia 21 marca 2014 r., sygn. akt I ACa 1181/13).
W ewentualnym postępowaniu sądowym wydziedziczony brat będzie musiał udowodnić, że matka mu przebaczyła (w myśl art. 1010 KC). Jeżeli nie udowodni, że matka mu przebaczyła, to nie będzie miał prawa do zachowku, bowiem wtedy należy uznać, że został on skutecznie wydziedziczony (z przedstawionego stanu faktycznego nie wynika bowiem, aby kwestionowane były podstawy wydziedziczenia).
Podstawa prawna:
Art. 1008, art. 1009, art. 1010 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U.2016.380).
