Nowe europejskie prawo spadkowe

Prawo właściwe dla spraw spadkowych

Zasada wprowadzona w rozporządzeniu spadkowym polega na tym, że prawem właściwym dla ogółu spraw dotyczących spadku jest prawo państwa, w którym zmarły miał miejsce zwykłego pobytu w chwili śmierci. W przypadku gdy wyjątkowo, ze wszystkich okoliczności sprawy jasno wynika, że w chwili śmierci zmarły był w sposób oczywisty bliżej związany z państwem innym niż państwo, którego prawo byłoby właściwe wg miejsca zwykłego pobytu, prawem właściwym dla dziedziczenia jest prawo tego innego państwa.
Ponadto każdy może dokonać wyboru prawa państwa, którego obywatelstwo posiada w chwili dokonywania wyboru lub w chwili śmierci, jako prawa, któremu podlega ogół spraw dotyczących spadku. Testament będzie mógł ograniczać się zatem do wskazania prawa, według którego (wolą spadkodawcy) ma następować dziedziczenie. Jeśli spadkodawca posiada obywatelstwo kilku państw, może on wybrać prawo każdego z nich, ale chodzi tutaj wyłącznie o obywatelstwo posiadane w chwili dokonywania takiego wyboru albo w chwili śmierci. W tym ostatnim przypadku spadkodawca nie musi znać tego prawa.

Miejsce zwykłego pobytu spadkodawcy

W celu ustalenia miejsca zwykłego pobytu organ zajmujący się sprawą spadkową powinien dokonać ogólnej oceny okoliczności życia zmarłego w latach poprzedzających jego śmierć i w chwili jego śmierci, uwzględniając wszystkie istotne elementy faktyczne, w szczególności czas trwania i regularność obecności zmarłego w danym państwie oraz warunki i powody tej obecności. Tak ustalone miejsce zwykłego pobytu powinno wykazywać ścisły i stabilny związek z danym państwem.
W niektórych przypadkach ustalenie miejsca zwykłego pobytu zmarłego może okazać się skomplikowane. Taka sytuacja może nastąpić w szczególności w przypadku, gdy zmarły z powodów zawodowych lub ekonomicznych wyjechał za granicę, aby tam pracować, czasem na długi okres, ale zachował ścisły i stabilny związek ze swoim państwem pochodzenia. W takim przypadku – w zależności od okoliczności danej sprawy – zmarłego można by uznać za nadal posiadającego miejsce zwykłego pobytu w państwie pochodzenia, w którym znajdował się ośrodek interesów jego życia rodzinnego i społecznego. Inne złożone przypadki mogą dotyczyć sytuacji, gdy zmarły mieszkał na zmianę w kilku kolejnych państwach lub gdy podróżował między państwami, nie osiedlając się na stałe w żadnym z nich. Jeżeli zmarły był obywatelem jednego z tych państw lub wszystkie główne składniki jego majątku znajdowały się w jednym z tych państw, szczególnym czynnikiem w ogólnej ocenie wszystkich okoliczności faktycznych mogłoby być jego obywatelstwo lub położenie tych składników majątku.

Powyższe wskazania stały się podstawą do wprowadzenia wyjątku od wspomnianej zasady miejsca zwykłego pobytu spadkodawcy. Stąd w przypadku gdy wyjątkowo, ze wszystkich okoliczności sprawy jasno wynika, że w chwili śmierci zmarły był w sposób oczywisty bliżej związany z państwem innym niż państwo, którego prawo byłoby właściwe na mocy zasady miejsca zwykłego pobytu, prawem właściwym dla dziedziczenia jest prawo tego innego państwa.

Elementy podlegające prawu właściwemu wg rozporządzenia

Prawu wybranemu na podstawie art. 22 ust. 1 bądź właściwemu według innych przepisów rozporządzenia podlegać będą w szczególności:

• przyczyny, czas i miejsce otwarcia spadku,
• określenie beneficjentów, ich udziałów oraz obowiązków, które mógł nałożyć na nich zmarły, a także ustalenie innych praw spadkowych,
• zdolność do dziedziczenia,
• wydziedziczenie i niegodność dziedziczenia,
• przejście składników majątku, praw i obowiązków wchodzących w skład spadku na spadkobierców oraz, w stosownych przypadkach, na zapisobierców,
• uprawnienia spadkobierców, wykonawców testamentów i innych zarządców spadku, bez uszczerbku dla przepisów dotyczących wyznaczenia i uprawnień zarządców spadku w określonych sytuacjach,
• odpowiedzialność za długi spadkowe,
• udziały obowiązkowe oraz inne ograniczenia w rozrządzaniu na wypadek śmierci, oraz roszczenia, jakie osoby bliskie zmarłego mogą zgłaszać wobec majątku spadkowego lub spadkobierców,
• obowiązek zwrotu lub zaliczenia darowizn i zapisów przy określaniu udziałów należnych różnym beneficjentom,
• dział spadku.

Uznawanie orzeczeń wydanych w innych krajach UE

Na podstawie przepisów rozporządzenia orzeczenia wydane w państwie członkowskim Unii Europejskiej są uznawane w innych państwach członkowskich bez potrzeby przeprowadzania specjalnego postępowania. Ponadto orzeczenia wydane w państwie członkowskim i wykonalne w tym państwie są wykonalne w innym państwie członkowskim, jeżeli na wniosek jakiejkolwiek zainteresowanej strony lokalny sąd lub inny właściwy organ stwierdził ich wykonalność w tym innym państwie członkowskim. Podobnie dokumenty urzędowe sporządzone w państwie członkowskim wywołują w innym państwie członkowskim takie same skutki dowodowe jak w państwie członkowskim pochodzenia lub skutki dowodowe najbardziej z nimi porównywalne, o ile nie jest to w sposób oczywisty sprzeczne z porządkiem publicznym danego państwa członkowskiego.

Jurysdykcja

Na podstawie art. 4 rozporządzenia sądy państwa UE, w którym zmarły miał swoje miejsce zwykłego pobytu w chwili śmierci, mają jurysdykcję do orzekania co do ogółu spraw dotyczących spadku.  Jeśli jednak miejsce zwykłego pobytu zmarłego w chwili jego śmierci nie znajduje się w państwie członkowskim UE, sądy państwa członkowskiego, w którym znajdują się składniki majątku spadkowego mają jurysdykcję do orzekania w sprawie spadku, jeżeli:

• zmarły miał w chwili śmierci obywatelstwo tego państwa członkowskiego, lub
• zmarły miał wcześniej miejsce zwykłego pobytu w tym państwie członkowskim, pod warunkiem że do chwili wniesienia sprawy do sądu upłynęło nie więcej niż pięć lat od chwili zmiany tego miejsca zwykłego pobytu.

Przepisy rozporządzenia przewidują także możliwość zawarcia tzw. umowy prorogacyjnej. W przypadku gdy wybrane przez zmarłego prawo na mocy niniejszego rozporządzenia jest prawem państwa członkowskiego UE, zainteresowane strony mogą umówić się, że sądy tego państwa UE mają wyłączną jurysdykcję do orzekania w każdej sprawie dotyczącej spadku. Taka umowa prorogacyjna sporządzana jest na piśmie, opatrywana datą i podpisywana przez zainteresowane strony. Każde przekazanie informacji za pomocą środków elektronicznych umożliwiające trwały zapis umowy uznaje się za równoważne ze sporządzeniem na piśmie.

Europejskie poświadczenie spadkowe

Europejskie poświadczenie spadkowe (EPS) to wprowadzony omawianym rozporządzeniem jednolity w skali całej Unii Europejskiej dokument, który ułatwi spadkobiercom wykazanie ich praw do spadku we wszystkich państwach członkowskich Unii Europejskiej bez potrzeby stosowania jakiejkolwiek szczególnej procedury.  EPS stanowi dowód posiadania statusu spadkobiercy, zapisobiercy i uprawnień wykonawców testamentu lub innych zarządców spadku, mając charakter fakultatywny i konkurencyjny dla krajowych orzeczeń i dokumentów urzędowych (np. polskiego stwierdzenie nabycia spadku czy notarialnego aktu poświadczenia dziedziczenia).

Państwa związane przepisami rozporządzenia
 

Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 650/2012 z dnia 4 lipca 2012 r. w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń, przyjmowania i wykonywania dokumentów urzędowych dotyczących dziedziczenia oraz w sprawie ustanowienia europejskiego poświadczenia spadkowego (Dz.U L 201 z 27.7.2012) obowiązuje we wszystkich państwach członkowskich UE – z wyjątkiem Zjednoczonego Królestwa, Irlandii i Danii, które to państwa nie uczestniczyły w przyjęciu tego rozporządzenia i nie są nim związane ani go nie stosują.