Zgodnie z art. 249 KPK, środki zapobiegawcze można stosować w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania, a wyjątkowo także w celu zapobiegnięcia popełnieniu przez oskarżonego nowego, ciężkiego przestępstwa. Można je stosować tylko wtedy, gdy zebrane dowody wskazują na duże prawdopodobieństwo, że oskarżony popełnił przestępstwo. W postępowaniu przygotowawczym można stosować środki zapobiegawcze tylko względem osoby, wobec której wydano postanowienie o przedstawieniu zarzutów. Przed zastosowaniem środka zapobiegawczego sąd albo prokurator stosujący środek przesłuchuje oskarżonego, chyba że jest to niemożliwe z powodu jego ukrywania się lub jego nieobecności w kraju. Należy dopuścić do udziału w przesłuchaniu ustanowionego obrońcę, jeżeli się stawi; zawiadomienie obrońcy o terminie przesłuchania nie jest obowiązkowe, chyba że oskarżony o to wnosi, a nie utrudni to przeprowadzenia czynności. O terminie przesłuchania sąd zawiadamia prokuratora. Środki zapobiegawcze mogą być stosowane aż do chwili rozpoczęcia wykonania kary. Przepis niniejszy stosuje się do tymczasowego aresztowania tylko w razie orzeczenia kary pozbawienia wolności. Prokurator i obrońca mają prawo wziąć udział w posiedzeniu sądu dotyczącym przedłużenia stosowania tymczasowego aresztowania oraz rozpoznania zażalenia na zastosowanie lub przedłużenie tego środka zapobiegawczego. Niestawiennictwo obrońcy lub prokuratora należycie zawiadomionych o terminie nie tamuje rozpoznania sprawy.
Do środków zapobiegawczych zaliczamy:
- tymczasowe aresztowanie (stosowane przy uzasadnionej obawie ucieczki lub ukrywania się oskarżonego lub uzasadnionej obawie, że będzie on nakłaniał do składania fałszywych zeznań lub wyjaśnień albo w inny bezprawny sposób utrudni postępowanie karne);
- poręczenie majątkowe;
- poręczenie społeczne;
- dozór policyjny (przykładowo będzie to zakaz opuszczania określonego miejsca pobytu, zgłaszanie się do organu dozorującego w określonych odstępach czasu, zawiadamianie go o zamierzonym wyjeździe oraz o terminie powrotu, a także na innych ograniczeniach swobody podejrzanego lub oskarżonego, niezbędnych do wykonywania dozoru);
- nakaz opuszczenia przez oskarżonego lokalu mieszkalnego;
- środki zapobiegawcze z artykułu 276 Kodeksu postępowania karnego (zawieszenie oskarżonego w czynnościach służbowych lub w wykonywaniu zawodu albo nakazanie powstrzymania się od określonej działalności lub od prowadzenia określonego rodzaju pojazdów);
- zakaz opuszczania kraju.
Generalnie środki zapobiegawcze możemy podzielić na środki o charakterze izolacyjnym – tymczasowe aresztowanie, nie izolacyjnym – poręczenie majątkowe, poręczenie społeczne, poręczenie osoby godnej zaufania (osobiste), dozór Policji lub przełożonego wojskowego, zawieszenie w czynnościach służbowych, nakazanie powstrzymania się od określonej działalności, zakaz opuszczania kraju z zatrzymaniem paszportu, a także o charakterze przymusowym – wymuszenie spełnienia obowiązków procesowych, zapewnienie prawidłowego toku procesu, zapobieżenie popełnieniu nowego ciężkiego przestępstwa poprzez zastosowanie tymczasowego aresztowania.
