Umowa agencyjna została uregulowana w polskim systemie prawnym bardzo szczegółowo. Jednym z zagadnień związanych z powyższym stosunkiem cywilnoprawnym jest świadczenie wyrównawcze dla agenta. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że nie jest ono wynagrodzeniem przyjmującego zlecenie. To bowiem ustalane jest w formie prowizji, której wysokość zależy od liczby lub wartości zawartych umów – oczywiście umowa agencyjna może w kwestii wynagrodzenia przewidywać zupełnie inne zasady.
Świadczenie wyrównawcze jest tak naprawdę formą rekompensaty dla agenta, w sytuacji, gdy umowa agencyjna przestała już obowiązywać. Zgodnie z regulacją art. 764[3] KC, po rozwiązaniu umowy agencyjnej agent może żądać od dającego zlecenie świadczenia wyrównawczego, jeżeli w czasie trwania umowy agencyjnej pozyskał nowych klientów lub doprowadził do istotnego wzrostu obrotów z dotychczasowymi klientami, a dający zlecenie czerpie nadal znaczne korzyści z umów z tymi klientami. Roszczenie to przysługuje agentowi, jeżeli, biorąc pod uwagę wszystkie okoliczności, a zwłaszcza utratę przez agenta prowizji od umów zawartych przez dającego zlecenie z tymi klientami, przemawiają za tym względy słuszności. Świadczenie wyrównawcze nie może jednak przekroczyć wysokości wynagrodzenia agenta za jeden rok, obliczonego na podstawie średniego rocznego wynagrodzenia uzyskanego w okresie ostatnich pięciu lat. Jeżeli umowa agencyjna trwała krócej niż pięć lat, wynagrodzenie to oblicza się z uwzględnieniem średniej z całego okresu jej trwania. Uzyskanie świadczenia wyrównawczego nie pozbawia agenta możności dochodzenia odszkodowania na zasadach ogólnych. Pamiętajmy także, że w razie śmierci agenta, świadczenia wyrównawczego mogą żądać jego spadkobiercy. Możliwość dochodzenia roszczenia o świadczenie wyrównawcze zależy od zgłoszenia przez agenta lub jego spadkobierców odpowiedniego żądania wobec dającego zlecenie przed upływem roku od rozwiązania umowy.
Jak podkreśla Sąd Najwyższy – świadczenie wyrównawcze to oryginalne, samoistne roszczenie agenta, przysługujące mu niezależnie od innych roszczeń majątkowych powstałych w czasie trwania stosunku agencyjnego lub po jego ustaniu. Roszczenie wyrównawcze nie ma cech roszczenia odszkodowawczego i roszczenia obejmującego jakąś postać szczególnego wynagrodzenia, powstającego dopiero z mocy samego prawa po zakończeniu stosunku agencyjnego. Nie jest to też szczególnie ukształtowane bezpodstawne wzbogacenie (por. wyrok SN z 29.09.2011 r. sygn. akt IV CSK 650/10).
Prawo do żądania świadczenia wyrównawczego nie pojawia się jednak w każdej sytuacji związanej z rozwiązaniem umowy agencyjnej. Ustawodawca przewidział bowiem, że ta szczególna rekompensata finansowa nie przysługuje agentowi, jeżeli:
- dający zlecenie wypowiedział umowę na skutek okoliczności, za które odpowiedzialność ponosi agent, usprawiedliwiających wypowiedzenie umowy bez zachowania terminów wypowiedzenia,
- agent wypowiedział umowę, chyba że wypowiedzenie jest uzasadnione okolicznościami, za które odpowiada dający zlecenie, albo jest usprawiedliwione wiekiem, ułomnością lub chorobą agenta, a względy słuszności nie pozwalają domagać się od niego dalszego wykonywania czynności agenta,
- agent za zgodą dającego zlecenie przeniósł na inną osobę swoje prawa i obowiązki wynikające z umowy.
Jak podkreślił sąd apelacyjny w Poznaniu w wyroku z dnia 18 lipca 2007 r. (sygn. akt I ACa 415/07), spełnienie łącznie czterech przesłanek określonych w art. 764[3] KC uzasadnia roszczenie o świadczenie wyrównawcze. Samo rozwiązanie umowy agencyjnej jest znaczące z tego względu, że dopiero z nastąpieniem tego faktu ustawa wiąże powstanie roszczenia. Nie jest natomiast istotna przyczyna, ani sposób rozwiązania umowy, z wyjątkiem opisanych w art. 764[4] pkt 1 i 2 KC przypadków. Ciężar dowodu, iż roszczenie wyrównawcze przysługuje, spoczywa z oczywistych względów na agencie. Przy obliczaniu wysokości świadczenia wyrównawczego, sąd winien brać pod uwagę prognozowaną wysokość wynagrodzenia agenta do wysokości średniego rocznego wynagrodzenia osiąganego przezeń w okresie ostatnich 5 lat. Wysokość świadczenia wyrównawczego powinno stanowić nie wynagrodzenie brutto, lecz dochód uzyskiwany przez agenta po odliczeniu kosztów działalności.
