Spis treści
Nadużycie prawa w świetle regulacji art. 5 KC
Artykuł 5 KC stanowi, że nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony.
Artykuł 5 KC może znaleźć zastosowanie (jest to możliwość, a nie przymus jego stosowania), tylko wtedy, gdy spełnione są łącznie trzy przesłanki, a mianowicie:
- podmiotowi uprawnionemu przysługuje prawo (uprawnienie materialnoprawne), którego dotyczy nadużycie;
- podmiot uprawniony wykonuje przysługujące mu prawo a;
- wykonywanie prawa pozostaje w sprzeczności z jednym z kryteriów wymienionych w art. 5 KC, tj. z zasadami współżycia społecznego lub też ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem prawa.
Zastosowanie instytucji nadużycia prawa
Instytucja nadużycia prawa znajduje zastosowanie w sytuacji, gdy osobie uprawnionej przysługuje – formalnie rzecz ujmując – określone prawo podmiotowe, lecz w świetle oceny danego stanu faktycznego i przy uwzględnieniu treści konkretnej normy prawnej korzystanie przez nią z tego prawa pozostaje w sprzeczności z zasadami wskazanymi w art. 5 KC (zob. wyrok SN z 16 stycznia 2001 r., II CKN 349/00). Artykuł 5 KC może być stosowany co do zasady do wszystkich uczestników obrotu (zob. wyrok SN z 6 października 2004 r., II CK 29/04, wyrok SN z 27 czerwca 2001 r., II CKN 604/00).
Nadużycia prawa w stosunkach między przedsiębiorcami
W orzecznictwie został wyrażony pogląd, zgodnie z którym stosowanie art. 5 KC powinno być w obrocie profesjonalnym, co do zasady, wyłączone (zob. wyrok SN z 6 lipca 1999 r., III CKN 310/98). Stosowanie tej instytucji w stosunkach profesjonalnych winno mieć charakter wyjątkowy. Innymi słowy konstrukcja nadużycia prawa może znaleźć zastosowanie również w stosunkach między przedsiębiorcami, jednakże z ograniczeniem do wyjątkowych sytuacji. Jest to uzasadnione specyfiką obrotu gospodarczego, w ramach którego zachodzi konieczność ciągłego i świadomego ponoszenia ryzyka, co profesjonaliści powinni umieć przewidywać. Zdaniem judykatury, przyznanie im nieograniczonej możliwości do powoływania się na art. 5 KC mogłoby prowadzić do praktycznego uchylenia zasady trwałości umów, z zagrożeniem dla pewności i bezpieczeństwa obrotu. W każdym wypadku rozstrzygające jest rozważenie całokształtu okoliczności rozpoznawanej sprawy (wyrok SN z dnia 12 stycznia 2023 r., II CSKP 791/22).
Zarzut przedawnienia a zarzut z art. 5 KC
Wyjątkowo art. 5 KC może być stosowany w przypadku podniesienia zarzutu przedawnienia uznając jego zastosowanie jako nadużycie prawa podmiotowego jak i kwalifikując jego podniesienie jako wykonywanie prawa w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego. I tak też skorzystanie z zarzutu przedawnienia może zostać uznane za nadużycie prawa podmiotowego np. w wypadku, gdy do przedawnienia doszło z przyczyny obciążającej wyłącznie wierzyciela. Dla oceny, czy podniesienie zarzutu przedawnienia stanowi nadużycie prawa rozstrzygające znaczenie mają okoliczności konkretnego wypadku zachodzące po stronie dłużnika i wierzyciela, które nie zawsze muszą wiązać się z negatywną oceną zachowania dłużnika, przejawiającego się w utrudnianiu wierzycielowi wcześniejszego dochodzenia roszczenia (wyrok SN z dnia 27 października 2022 r., II CSKP 306/22).
